چرا «خاطرات یک حلزون» انیمیشنی متفاوت است؟

بیراه نیست اگر بگوییم انیمیشن، با اینکه معمولاً در سینمای جریان اصلی سهم کمتری دارد، در سال‌های اخیر (یا شاید به‌طور دقیق‌تر، در سال‌های اخیرتر) عملکرد به‌مراتب بهتری نسبت به سینمای لایو اکشن داشته است. فیلم‌هایی مانند «درون و بیرون ۲» (Inside Out 2)، «اوریون و تاریکی» (Orion and the Darkness) و «ربات وحشی» (The Wild Robot)، تنها چند نمونه از انیمیشن‌های موفق سال ۲۰۲۴ هستند.

سال گذشته نیز انتخاب یک فیلم از میان پنج نامزد اسکار بهترین انیمیشن، به چالشی دشوار تبدیل شد؛ جایزه‌ای که در نهایت به احترام میازاکی و انیمه آخر او، «پسرک و مرغ ماهیخوار» (The Boy and the Heron) تعلق گرفت. البته به لطف اکران آنلاین، ما توانستیم این فیلم را در سال ۲۰۲۴ تماشا کنیم. حالا، در آخرین روزهای سال ۲۰۲۴ و در آستانه آغاز سال جدید میلادی، انیمیشن جدیدی از کارگردان «مری و مکس» (Mary and Max) دوباره تحسین‌ها و تشویق‌ها را برانگیخته است؛ تحسین‌هایی که قطعاً شایسته این فیلم است. در این مطلب می‌توانید نقد انیمیشن «خاطرات یک حلزون» را مطالعه کنید.

هشدار: در نقد انیمیشن «خاطرات یک حلزون» خطر لو رفتن داستان وجود دارد.

نقد انیمیشن خاطرات یک حلزون؛ وسیع باش و تنها و سربه‌زیر و سخت

اگر با آثار آدام الیوت، نویسنده، کارگردان و تهیه‌کننده «خاطرات یک حلزون» و به‌ویژه معروف‌ترین اثرش، «مری و مکس» – که یکی از مهم‌ترین انیمیشن‌ها در زمینه سلامت روانی است – آشنا باشید، می‌دانید که او به انیمیشن استاپ موشن با موضوعات جدی و سنگین، که اغلب از داستان‌های واقعی الهام می‌گیرد، علاقه زیادی دارد. بنابراین، بیشتر آثار او برای بزرگسالان ساخته می‌شود تا کودکان، و تنها شاید نوجوانان بتوانند با آن‌ها ارتباط برقرار کنند. از آنجا که انیمیشن استاپ موشن خمیری معمولاً حس سنگینی به اثر می‌دهد، این ویژگی به‌ویژه در کارهای الیوت مشاهده می‌شود و انیمیشن جدید او، «خاطرات یک حلزون»، که تا حدی از تجربیات شخصی‌اش الهام گرفته، از این قاعده مستثنی نیست.

این کمدی تراژدی انیمیشنی داستان گریس و گیلبرت، دو خواهر و برادر دوقلو در دهه ۷۰ میلادی در استرالیا را روایت می‌کند. این دو در هنگام تولد مادرشان را از دست داده‌اند و حالا با پدر فرانسوی‌شان، که قبلاً شعبده‌باز بوده و اکنون فلج و دائم‌الخمر است، زندگی می‌کنند و خیلی زود او را نیز از دست می‌دهند. همین خط داستانی کافی است تا نشان دهد این انیمیشن برای کودکان مناسب نیست.

با وجود اینکه در دنیای ما کودکانی همچون گریس و گیلبرت وجود دارند که دوران سختی را پشت سر می‌گذارند و الیوت شخصیت‌ها و داستانش را به‌گونه‌ای ساخته که بچه‌های آسیب‌دیده بتوانند با آن‌ها ارتباط برقرار کنند، گریس و گیلبرت با وجود ظاهر خمیری غیرمعمول‌شان، به طرز عمیقی دوست‌داشتنی و همذات‌پندارانه هستند. با این حال، بهتر است که بچه‌ها از همان ابتدا با تلخی‌های زندگی مواجه نشوند، هرچند که «خاطرات یک حلزون» در نهایت فیلمی الهام‌بخش و پر از امید است.

اگر با آثار آدام الیوت، نویسنده، کارگردان و تهیه‌کننده «خاطرات یک حلزون» و به‌ویژه معروف‌ترین اثرش، «مری و مکس» – که یکی از مهم‌ترین انیمیشن‌ها در زمینه سلامت روانی است – آشنا باشید، می‌دانید که او به انیمیشن استاپ موشن با موضوعات جدی و سنگین، که اغلب از داستان‌های واقعی الهام می‌گیرد، علاقه زیادی دارد. بنابراین، بیشتر آثار او برای بزرگسالان ساخته می‌شود تا کودکان، و تنها شاید نوجوانان بتوانند با آن‌ها ارتباط برقرار کنند. از آنجا که انیمیشن استاپ موشن خمیری معمولاً حس سنگینی به اثر می‌دهد، این ویژگی به‌ویژه در کارهای الیوت مشاهده می‌شود و انیمیشن جدید او، «خاطرات یک حلزون»، که تا حدی از تجربیات شخصی‌اش الهام گرفته، از این قاعده مستثنی نیست.

این کمدی تراژدی انیمیشنی داستان گریس و گیلبرت، دو خواهر و برادر دوقلو در دهه ۷۰ میلادی در استرالیا را روایت می‌کند. این دو در هنگام تولد مادرشان را از دست داده‌اند و حالا با پدر فرانسوی‌شان، که قبلاً شعبده‌باز بوده و اکنون فلج و دائم‌الخمر است، زندگی می‌کنند و خیلی زود او را نیز از دست می‌دهند.

همین خط داستانی کافی است تا نشان دهد این انیمیشن برای کودکان مناسب نیست. با وجود اینکه در دنیای ما کودکانی همچون گریس و گیلبرت وجود دارند که دوران سختی را پشت سر می‌گذارند و الیوت شخصیت‌ها و داستانش را به‌گونه‌ای ساخته که بچه‌های آسیب‌دیده بتوانند با آن‌ها ارتباط برقرار کنند، گریس و گیلبرت با وجود ظاهر خمیری غیرمعمول‌شان، به طرز عمیقی دوست‌داشتنی و همذات‌پندارانه هستند. با این حال، بهتر است که بچه‌ها از همان ابتدا با تلخی‌های زندگی مواجه نشوند، هرچند که «خاطرات یک حلزون» در نهایت فیلمی الهام‌بخش و پر از امید است.

اگرچه می‌توان این نقد را به آدام الیوت وارد کرد که به دلیل تمرکز بیش از حد بر شخصیت و روایت گریسی، از پرداختن به شخصیت گیلبرت غافل مانده است. جایی از داستان، او گیلبرت را به شکلی رها می‌کند که ما هم مانند گریسی از رفتن او شوکه و غمگین می‌شویم. این شوک برای گریسی ضروری است، اما برای بیننده باعث می‌شود که نتوانیم ارتباط عمیقی با شخصیت گیلبرت برقرار کنیم. پس از حذف گیلبرت از داستان، دو شخصیت فرعی دیگر وارد می‌شوند؛ کن، تعمیرکار مایکروویو که همسایه جدید گریسی است و به زندگی او وارد می‌شود، و پینکی، زن مسن‌تری که با وجود مشکلات بی‌شمار در زندگی، روحیه‌ای آزاد و شاد دارد.

این دو شخصیت به نوعی خلأ تنهایی گریسی را پر می‌کنند. با این حال، از ابتدای داستان می‌دانیم که پینکی، دوست هم‌جنس مسن‌تر گریسی است که در نهایت در زندگی او باقی می‌ماند. کن نیز شخصیتی است که به‌عنوان مسکنی موقتی وارد می‌شود و به زودی نشان داده می‌شود که صرفاً فردی آسیب‌زننده است. الیوت با این خرده‌روایت‌ها به دو موضوع مهم می‌پردازد. در مورد کن، او ماهیت سوءاستفاده‌گرانه روابط زن و مرد را زیر ذره‌بین قرار می‌دهد و مشکلات روانی پنهان در انسان‌ها را بررسی می‌کند؛ اینکه چگونه بسیاری از افراد در روابط خود خواسته یا ناخواسته ماهیت واقعی‌شان را پنهان کرده و به یکدیگر آسیب می‌زنند.

برای گریسی، علاوه بر از دست دادن گیلبرت و گرفتار شدن در افسردگی که به پرخوری، اضطراب و وسواس منتهی می‌شود، یک ضربه عاطفی دیگر لازم است تا تلنگری به او زده و زندگی‌اش را به مسیری جدید هدایت کند. در این نقطه، کارگردان شخصیت پینکی را وارد می‌کند تا نشان دهد چگونه یک ارتباط درست و باعشق انسانی می‌تواند تاثیر مثبت و تحول‌آفرین بر زندگی فردی داشته باشد. همانطور که عکس آن می‌تواند آسیب‌های جدی به جسم و روح وارد کند.

انتخاب شخصیت پینکی، که زن است و فاصله سنی قابل توجهی با گریسی دارد، دو نکته مهم را برجسته می‌کند. پینکی می‌تواند آینده گریسی باشد و نمایانگر آینده تمام دخترانی است که در دنیای خانواده، جامعه و روابط عاطفی ممکن است آسیب ببینند، اما با یک رابطه دوستانه مؤثر و پر از عشق متقابل با یک هم‌جنس خردمند می‌توانند دگرگون شوند.

پینکی تا آخرین لحظه زندگی در کنار گریسی می‌ماند، با روحیه شاد خود به او انرژی می‌دهد، کمکش می‌کند وزنش را کاهش دهد و مرهمی بر زخم‌های عمیقش می‌شود. در این سال‌ها او به جای انتقاد، تنها همراهی می‌کند و حرف‌ها و توصیه‌هایش را برای زمانی می‌گذارد که دیگر در این دنیا نباشد.

شاید بعد از او، گریسی بتواند به معنای واقعی کلمه به دنبال زندگی و آرزوهایش برود، ترس‌هایش را کنار بگذارد، دلبستگی‌های وسواس‌گونه‌اش را فراموش کند و از غمش دستاورد بسازد. این پیام، اساس و حرف اصلی «خاطرات یک حلزون» است.

نکات مثبت

• انیمیشن استاپ‌موشن قوی
• پیام امیدبخش و الهام‌بخش
• استفاده درست از نمادگرایی
• زاویه دید منحصربه‌فرد در روایت قصه
• مطرح کردن موضوعات مهم و تأمل‌برانگیز در قصه‌ای چندلایه اما ساده

نکات منفی

• ریتم و تغییر لحن ناهمگون
• تأکید بیش از اندازه روی نمادها
• شخصیت‌پردازی ناکافی شخصیت‌های فرعی

«خاطرات یک حلزون» یک بررسی منحصر به‌فرد و خیال‌انگیز از چالش‌ها و سختی‌های زندگی است. این فیلم مجموعه‌ای از وقایع تلخ و دشوار زندگی را به تصویر می‌کشد و فضایی سنگین و تاریک دارد.

با این حال، در نهایت فیلم امیدوارکننده و مثبت‌اندیش است. زندگی در این اثر نه به‌عنوان مجموعه‌ای از تلخی‌ها، بلکه به‌عنوان مسیری طولانی دیده می‌شود که شاید همه‌چیز در کنترل ما نباشد، اما در نهایت این خود ما هستیم که پایان آن را تعیین می‌کنیم. یعنی این توانایی را داریم که چنین کنیم. تنها کافی است که ترس‌ها و ناامنی‌هایمان را کنار بگذاریم و از جا بلند شویم.

البته اگر در این مسیر یک یا دو شخصیت دلسوز و حامی مانند پینکی نیز کنارمان باشند، برخاستن آسان‌تر خواهد بود. گریسی تقریباً تمام سختی‌هایی را که می‌توانند زندگی یک انسان را از هم بپاشند، تجربه می‌کند، اما در نهایت یک دوست خوب است که او را به امید و خودباوری باز می‌گرداند. شاید این دیدگاه خوش‌بینانه و مثبت‌انگارانه به نظر برسد، اما نتیجه‌اش باوری است که می‌گوید می‌توان از سختی‌های زندگی با سربلندی و دست پر عبور کرد.

از نظر بصری، فیلم فوق‌العاده است. انیمیشن استاپ‌موشن خمیری آن به‌گونه‌ای طراحی شده که هم جنبه‌های گروتسک و هم جنبه‌های خیال‌انگیز دارد. داستان با درون‌مایه‌های عمیق خود هم چندلایه است و هم ساده، و به همین دلیل ارتباط عاطفی عمیقی با مخاطبان برقرار می‌کند.

روایت داستان از دیدگاه حلزون، زاویه‌ای تازه و غیرمتعارف به تجربیات انسانی می‌دهد. البته می‌توان به ریتم فیلم که گاهی ناهمگون می‌شود، انتقاد کرد؛ در بعضی لحظات فیلم کشدار و در برخی دیگر شتابزده به نظر می‌رسد. این مسئله به‌ویژه در پرداختن به شخصیت‌های گیلبرت و کن مشهود است.

حتی اگر زمان فیلم اندکی طولانی‌تر می‌شد، فرصت بیشتری برای پرداخت به شخصیت فرعی مهم پینکی وجود داشت. فیلم هم سرخوش است و هم اندوهبار، اما تغییر لحن از کمدی به تراژدی و از طنز به اندوه ممکن است حواس‌پرت‌کن باشد.

اگرچه نمادگرایی در فیلم حضور دارد، تأکید بیش از حد بر آن گاهی از جریان داستان فاصله می‌گیرد. با این وجود، «خاطرات یک حلزون» یکی از بهترین انیمیشن‌های جهان است؛ اثری تأمل‌برانگیز و از نظر بصری بی‌نظیر که نگاهی منحصر به‌فرد و تأثیرگذار به وضعیت انسان در دنیای نابرابر و ناعادلانه دارد. پایان‌بندی فیلم نیز غافلگیرکننده است، هرچند که به‌طور خیالی و دور از واقعیت به نظر می‌رسد، اما در نهایت جایزه‌ای برای گریسی و مخاطبان فیلم است.

شناسنامه انیمیشن «خاطرات یک حلزون» (Memoir of a Snail)

نویسنده و کارگردان: آدام الیوت
صداپیشگان: سارا اسنوک، کدی اسمیت-مک‌فی، اریک بانا، مگدا زوبانسکی
محصول: ۲۰۲۴، استرالیا
امتیاز سایت IMDb به فیلم: ۸ از ۱۰
امتیاز فیلم در سایت راتن تومیتوز: ۹۴ از ۱۰۰
خلاصه داستان: گریسی و گیلبرت، دوقلوی بی‌مادر بعد از دست دادن پدرشان به فرزندخواندگی پذیرفته می‌شوند و این سرآغاز یک زندگی سخت و پر از چالش است.