شاهکارهای ادبیات ترکیه: 10 اثر شاخص که باید بخوانید!

غالباً سوالاتی مطرح می‌شود که ویژگی اصلی ادبیات ترکیه و رمان ترکی چیست. آیا این ویژگی تصویرسازی از جامعه‌ای است که در گیرنده ترکیبی از سنت و مدرنیته قرار دارد؟ آیا مشخصه آن، توجه به سختی‌های زندگی زنان در ترکیه در آثار الیف شافاک است؟ آیا ادبیات ما باید سیاسی باشد تا به عنوان “ترکی” شناخته شود؟

دفنه سومان، نویسنده زن ترک، در کتاب “بریدن برای سنگ” اثر آبراهام ورگیز، ادعا می‌کند: “جغرافی سرنوشت است.” اگر این ادعا درست باشد، ادبیات ما واقعاً باید سیاسی باشد تا به عنوان “ترکی” محسوب شود. در رمان “پشت میز صبحانه”، خانواده‌ای جشن تولد صدسالگی یک زن‌سالار را جشن می‌گیرند، اما در این گردهمایی، تاریخچه پرتنش خانواده و در نتیجه تاریخ ترکیه به واکاوی درمی‌آید. این اثر به چالش‌های زندگی خانوادگی در محیط استبداد، خشونت و جرم‌هایی که تاریخ ملی را لکه‌دار کرده‌اند می‌پردازد. این توازن، نوشته‌های من را به عنوان ترکی تعریف می‌کند؛ این‌ها مشکلاتی هستند که ما روزانه با آن‌ها روبرو هستیم و در خاک زیر پایمان فراموش شده‌اند. با این حال، این موضوع یک توازن است؛ بزرگ‌ترین آثار ادبیات ترکیه به موضوعات مهم می‌پردازند، اما به‌طور همزمان قلب‌مان را نرم می‌کنند و به لبخند می‌خندند.

در فهرست زیر، کتاب‌هایی از ادبیات ترکیه را معرفی می‌کنم که نه‌تنها به بطن تاریخی و اجتماعی کشور می‌پردازند، بلکه سبک خاص و خلاقیت نویسنده‌اند در پرداختن به سوالات فردی، فلسفی و سیاسی نیز تجلی پیدا کرده است.

‍۱. در سایه‌ی یالی، اثر سوآت درویش (In the Shadow of the Yali by Suat Dervis)

• سال انتشار: ۱۹۴۵

این رمان ترکیه به نحوی معادل “مادام بوواری” ادبیات ترکیه است. درویش (۱۹۰۵-۱۹۷۲) یکی از برجسته‌ترین نویسنده‌های زن ترک بود و دربارهٔ حس فقدان و دلتنگی زنان شهرنشین و ثروتمند ترکیه می‌نوشت. در این رمان که در دهه‌ی ۱۹۴۰ در استانبول اتفاق می‌افتد، دل سلیل (Celile) در میان شوهر قابل احترام و رقاص پرشوری که با او تانگو می‌رقصد، گیر افتاده است. داستان از بسیاری لحاظ جهان‌شمول است، اما درویش به شکل هوشمندانه جزییات و خصوصیات جامعه‌ی ترکیه در آن زمان و تقاطع آن با مدرنیته را به تصویر می‌کشد. این شاهکار ادبیات ترکیه به لطف ترجمه‌ی با استعداد مورین فریلی (Maureen Freely) برای اولین بار در انگلیسی نیز قابل خواندن است.

۲. روایت بسیار غیرقابل‌اطمینان از تاریخچه‌ی دیوانه‌خانه، اثر آیفر تونچ (Highly Unreliable Account of the History of a Madhouse by Ayfer Tunç)

• سال انتشار: ۲۰۰۹

فکر می‌کنم عنوان کتاب همه چیز را به خوبی انتقال می‌دهد! این رمان ترکی که در واقع یک داستان هزار و یک شب پست‌مدرن است، در روز ولنتاین در آسایشگاه روانی‌ای واقع در دریای سیاه اتفاق می‌افتد. هر داستان به نحوی با داستان دیگر به هم تنیده می‌شود، به گونه‌ای که مشاهده این تغییرات به چالش کشیده می‌شود، اما زمانی که کتاب به پایان می‌رسد، متوجه می‌شوید که در گذر زمان – در طی یک قرن – به گذشته و آینده سفر کرده‌اید و با صدها شخصیت که به هم مرتبط هستند، روبرو شده‌اید. ترجمه‌ی انگلیسی اثر فیزا هاول (Feyza Howell) از این رمان خلاقانه و خنده‌دار حتی یک لحظه هم از جذابیت نثر ساختار را از دست نمی‌دهد و به خوبی موفق می‌شود ریتم منحصر به فرد این اثر هنری قدرتمند را حفظ کند.

۳. موزه‌ی معصومیت، اثر اورهان پاموک (The Museum of Innocence by Orhan Pamuk)

• سال انتشار: ۲۰۰۸

هر بار که این کتاب را می‌خوانم، یک نکته جدید در آن کشف می‌کنم. این اثر که داستان جوان ۳۰ ساله‌ای به نام کمال را در استانبول دهه ۱۹۷۰ روایت می‌کند، شخصیت فرزندی است که تحصیل‌کرده و درون شهر زندگی می‌کند و عاشق فسون، دختر ۱۸ ساله‌ای زیبا از خانواده‌ای متوسط، می‌شود. این داستان (که توسط مورین فریلی به انگلیسی ترجمه شده است) نه تنها درباره‌ی یک عشق محکوم‌به‌فناست، بلکه درباره‌ی پی بردن کمال به حقیقت واقعیِ خود نیز می‌باشد. زمانی که کمال اشیائی را که او را به یاد معشوقه‌اش می‌اندازند، جمع‌آوری می‌کند، پاموک به تأثیر پروست (Proust) و والتر بنجامین (Walter Benjamin) اشاره می‌کند. همچنین، پاموک یک موزه‌ی معصومیت واقعی ایجاد کرده است. اگر به استانبول سفر کنید، می‌توانید به خانه‌ی فسون بروید و کفش‌ها، لباس‌ها، بلیط‌های سینما، و صدها پوکه‌ی سیگار که کمال درد دلشکسته جمع‌آوری کرده است را ببینید.

۴. شپش پالاس، اثر الیف شافاک (The Flea Palace by Elif Shafak)

• سال انتشار: ۲۰۰۲

“شپش پالاس” اثر محبوب من از الیف شافاک است. این رمان مدرن ترکیه در مورد استانبول است، که به طور همزمان هیجان‌انگیز و تلخ، در ده آپارتمان قدیمی در داخل قصر بن‌بن رخ می‌دهد، قصری که در گذشته به عنوان نمادی از افتخار و تجلّی با شکوه محسوب می‌شد، اما اکنون در وضعیت فرسوده قرار گرفته است. ساختار داستان به‌شکل «داستان درون داستان» است و هر داستان از زاویه نگاه یکی از ساکنان این ساختمان روایت می‌شود. “شپش پالاس” به تصویرسازی هوشمندانه‌ای از ترکیه در آغاز قرن بیستم می‌پردازد و با الهام از هوشمندی و عشق خلق شده است.

۵. جنس میانی، اثر جفری اجنیدیس (Middlesex by Jeffrey Eugenides)

• سال انتشار:‌ ۲۰۰۲

“رمان اجنیدیس”، برنده جایزه پولیتزر، با آغاز داستان در امپراتوری عثمانی، داستانی فراگیر از ایالت دیترویت را به تصویر می‌کشد. دو همشیره با ریشه‌های یونانی و شهروندان عثمانی، از دل جنگ به فرار می‌پردازند و با حمل یک راز درونی و به وجود آمده از DNA‌شان، به نیویورک می‌آیند. این آغاز در ادامه داستان نقش حیاتی دارد. فروپاشی امپراتوری چندملیتی و تحول آن به کشور تک‌ملیتی ترکیه، ستون اصلی داستان اجنیدیس است. در این داستان که درباره خانواده، میراث، و تجربه‌های مهاجرت است، رنج و غم ناشی از از دست دادن سرزمین به‌صورت برجسته به نسل‌های جدید منتقل می‌شود.

۶. ذهن آرام، اثر احمد حمدی تانپینار (A Mind at Peace by Ahmet Hamdi Tanpinar)

• سال انتشار: ۱۹۴۹

“ذهن آرام” به‌عنوان “اولیس” ادبیات ترکیه شناخته می‌شود و به زیباترین تصویر از استانبول در ادبیات معروف است. این رمان، در امتداد تنگه‌ی بُسفُر، با شخصیت اصلی ۳۰ ساله‌اش سفری به عمق ذهن انسانی می‌کند. آنچه در وجود همه‌ی ما نهفته است، انسانیتی که عشق، ترحم و نیاز ابدی به تعلق داشتن را آشکار می‌کند، در این داستان به تصویر کشیده می‌شود. ترجمه‌ی ارداگ گوکنار به انگلیسی، این اثر برجسته را به دنیای زبان انگلیسی معرفی کرده است.

۷. آخرین قطار به استانبول، اثر عایشه کولین (Last Train to Istanbul by Ayşe Kulin)

• سال انتشار: ۲۰۱۳

کولین، نویسنده برجسته‌ای در ادبیات ترکیه، با تمرکز بر تحقیقات دقیق در موضوعات رمان‌های خود، جایگاه محبوبی در این زمینه دارد. رمان تاریخی او با عنوان “آخرین قطار به پاریس”، که به انگلیسی توسط جان دابلیو. بیکر ترجمه شده است، در دوره جنگ جهانی دوم روی می‌دهد و به یک زاویه‌ی تاریخی از ترکیه می‌پردازد که کمتر کسی با آن آشناست: ماموریتی جهت نجات یهودیان ترک در پاریس زمان اشغال نازی‌ها. این اثر همچون یک قطار در ابتدا با سرعت کم حرکت می‌کند و به تدریج به سرعت افزایش می‌یابد. هنگامی که به فصل آخر می‌رسید و اینکه آیا شخصیت‌های اصلی از مرز عبور می‌کنند یا خیر، مشخص نیست، تنها احساس می‌شود که تنفس شما به سختی ممکن است.

۸. هتل آنایورت، اثر یوسف آتیلگان (Motherland Hotel by Yusuf Atilgan)

• سال انتشار: ۱۹۷۳

در این کابوس اگزیستانسیالیستی که توسط فرد استارک به زبان انگلیسی باهوشانه ترجمه شده است، زبرست، ضدقهرمان داستان، در هتلی کوچک که پیش از این یک عمارت پرافتخار بوده، منتظر حضور معشوقه‌اش قرار دارد. این کتاب، علاوه بر نمایش ذهنی که در گرفتگی از نگرانی‌های خودش گرفتار است، در قلب یک شهر کوچک در ترکیه، مبهمات جامعه پساعثمانی را به تصویر می‌کشد و به نحوی ناراحت‌کننده و فهمی‌ناپذیر است.

۹. مردی بی‌فایده: گلچین داستان‌ها، اثر سعید فائق آباسیانیک (A Useless Man: Selected Stories by Sait Faik Abasiyanik)

• سال انتشار: ۲۰۱۴ (داستان‌ها متعلق به دهه‌ی ۴۰ و ۵۰ هستند)

داستان‌های آباسیانیک، کاملاً مانند داستان‌های چخوف، کوتاه و با ذکاوت، انتقادگر نسبت به جامعه و سیاست هستند. “مردی بی‌فایده” به عنوان کامل‌ترین مجموعه داستان‌های او به زبان انگلیسی شناخته می‌شود و مورین فریلی و الکساندر دا (Alexander Dawe) مترجمان آن هستند. داستان‌ها به واقعیت‌های زندگی روزمره‌ی مردم عادی در استانبول پرداخته و به پیچیدگی‌هایی که به هنگام تحول کشور از عصر عثمانی به جمهوری ترکیه‌ی مدرن رخ داده‌اند، می‌پردازند.

۱۰. در انتظار ترس، اثر اوغوز آتای (Waiting for Fear by Oğuz Atay)

• سال انتشار: ۱۹۷۳

در این رمان ترکی، آتای به سوال اساسی “ما که هستیم؟” می‌پردازد و در هر داستان کوتاه، با استفاده از سبک کنایه‌آمیز خود، تلاش می‌کند تا به این پرسش پاسخ دهد. این کتاب توسط رالف هابل به انگلیسی ترجمه شده و ترجمه‌اش در سال ۲۰۲۳ منتشر شد. اگر می‌خواهید نگاهی به “روح ترکیه” داشته باشید، این کتاب برای خواندن بسیار مناسب است. خود آتای طی زندگی‌اش همواره به این مفهوم با کنجکاوی بسیار پرداخته است.